Dersim'in karnavalı Gağan

Yeni yılın kutlanması her coğrafyada farklı şekillerde oluyor. Bunlardan bir tanesi de Gağan. Dersimliler yüzyıllardır, yeni yılı Gağan Bayramı ile kutlar. 

21 Aralık'ta ilk bayram olan Sere Sale (Yeni Yıl) hazırlıkları başlar ilk kırk günlük üçlemenin bayramı olan Khal Gağan kutlamaları için haneler hazırlanma sürecine girer. Evlerin iç ve dış temizliği yapılır. Zeyi'ler (evden ayrılmış kız kardeşler teyze ve halalar) için Gağan hediyeleri düşünülmeye, ziyaretlerde öncelik sırası büyükten küçüğe sıralanmaya başlar.

Gağan, Kürt Aleviler için birkaç anlam taşıyor; elde edilen hasadın kutlanması, gıda yardımıyla sosyal dayanışma ve gelecek hasada hazırlık. Gağan’daki birlik Cem’lerinde, hasat sezonunu verimsiz geçiren kimselere erzak yardımı yapılır. 

Gağan ayında, salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Orucun amacı; çetin geçecek kış aylarının can ve mal kaybına sebep olmaması için yapılan niyaz etmektir. Cemler bağlanır bu süre içinde insanlar mümkün olduğunca gönül kırmamaya gayret ederler.

Yılın son gününün haşlanmış buğdayı eve, ahıra ve su kaynaklarına serpilir. İpe dizilip duvara asılır. Hane halkına yemesi için verilir. Ayrıca çeşmeden alınan su, yeni yılın ilk günü, evin iç ve dış mekânlarına ve ahıra serpiştirilir. Bu ritüelle, evin bolluk-bereketli bir tarımsal yıl geçirmesi, hanenin kem gözlerden-nazardan korunması dilenir.

"Khalkek" ya da "Khalık u Fatık" oyunu

Bu oyunun temelinde 3 figür vardır. Üç genç erkek, üç ayrı karakter olarak hazırlanır. Gençlerden bir eski, yırtık, sökük, giysiler giyer, sakal, bıyık takarak yaşlı bir erkek olur. Gençlerden ikincisi güzel ve yeni kadın elbiseleri giyer, kaşını, gözünü, dudaklarını abartılı bir şeklide boyar. Gençlerden üçüncüsü yine güzel ve yeni giysiler giydirilerek, fakat yüzü siyaha boyanarak genç bir delikanlı olarak hazırlanır. Bu üç figürden yaşlı erkek, geçen yılın yaşlı sultanını temsil eder. Güzel ve bakımlı kadın, bu dünyayı yani 'hane'yi temsil eder ve son olarak yüzü siyaha boyanmış genç delikanlı da, yeni gelen sultanı temsil eder. Burada yeni gelen genç sultanın yüzünün siyaha boyanmasının sebebi onun yıldızının batın alemde henüz yeni doğması ve bu zahir alemde henüz zuhur etmemiş olması dolasıyladır. Bu durumda Gağan ayında yeni yılın sultanının yıldızı gaipte doğmuş olur ve yeni sultan mart ayında yani Newroz'da bu âlemde zuhur eder, görünür, tahtına oturur.

Uğur Ökdemir